के हरेक उमेरका व्यक्तिले दूध पिउनु आवश्यक छ ?

नेपालमा बिहान उठ्नासाथ बच्चाहरूलाई दूध पिलाउनु प्रचलन जस्तै हो । शरीरलाई शक्ति दिनका लागि भन्दै बालकदेखि वयस्क र वृद्धवृद्धाहरूलाई हड्डी बलियो बनाउन भन्दै दूध पिउन दिइन्छ । जब बच्चाले ठोस खाना सुरु गर्छन् त्यसपछि पनि दुध अनिवार्य जस्तै गरी दिइन्छ । अर्थात्, दूधलाई पोषणको पर्यायवाची मानिएको छ ।

तर के साँच्चै हरेक उमेरमा दूध पिउनु आवश्यक छ ? वा यो केवल बाल्यकालसम्म मात्र सीमित हुनुपर्छ ?

दूधमा क्याल्सियम, प्रोटिन, भिटामिन डी र फस्फोरस जस्ता आवश्यक पोषक तत्वहरू पाइन्छन्, जुन शरीरको विकास र स्वास्थ्यका लागि अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छन् । यद्यपि, आजकाल धेरै मानिसहरू दूध नपिउने विकल्पहरू खोजिरहेका छन् ।

कतिपयलाई ल्याक्टोज असहिष्णुता हुन्छ, जसले गर्दा दूध पिउँदा ग्यास, पेट दुख्ने वा दिसा लाग्ने समस्या हुन्छ । त्यस्तै, कतिपयले हरियो सागसब्जी, दही, तिल, बादाम, सोया जस्ता विकल्पहरूबाट पनि उत्तिकै पोषण प्राप्त गर्न सकिन्छ भन्ने मान्छन् । यही कारणले यो बहस बारम्बार सुनिन्छ ।

के हरेक उमेरमा दूध पिउनु आवश्यक छ ?

दूध पोषणको उत्कृष्ट स्रोत हो, तर हरेक उमेरमा यसको आवश्यकता फरक–फरक हुन्छ । यदि कसैलाई दूध पचाउन समस्या छ भने जबरजस्ती पिउनु आवश्यक छैन, बरु यसका अन्य विकल्पहरू अपनाउन सकिन्छ । दूध वा दुग्धजन्य उत्पादनहरूले क्याल्सियम र भिटामिन डी जस्ता तत्वहरू प्रदान गर्छन्, जसले हड्डीको स्वास्थ्य सुधार्छ र उमेरसँगै आउने समस्याहरूबाट बचाउँछ । तर, दूधलाई अनिवार्य नमान्दा पनि सन्तुलित आहारबाट यी तत्वहरू प्राप्त गर्न सकिन्छ ।

बच्चाहरूका लागि दूध

बच्चाहरूका लागि दूध आवश्यक छ किनभने यसमा भएको क्याल्सियम र प्रोटिनले उनीहरूको वृद्धि, हड्डीको बलियोपन र दिमागी विकासमा सहयोग गर्छ । यसले उनीहरूको रोग प्रतिरोधक क्षमतालाई पनि समर्थन गर्छ र उचाइसँगै हड्डीको विकासमा सहयोगी हुन्छ । तर, १ वर्षभन्दा कम उमेरका बच्चाहरूलाई गाईको दूध दिनु हुँदैन, किनकि यसले आइरनको कमी निम्त्याउन सक्छ ।

किशोरावस्थामा दूध

किशोरावस्थामा शरीरमा तीव्र परिवर्तन हुन्छ । यो समयमा हड्डीको घनत्व बलियो बनाउनु अत्यन्त आवश्यक हुन्छ ताकि भविष्यमा ओस्टियोपोरोसिस जस्ता रोगहरूबाट बच्न सकियोस् । विशेषगरी किशोरीहरूका लागि किशोरावस्थामा दूधको सेवन गर्नु आवश्यक छ किनभने रजोनिवृत्तिपछि क्याल्सियमको कमीले हड्डीहरू कमजोर हुन्छन् । यदि किशोरावस्थादेखि नै दूध पिउने बानी छ भने, भविष्यमा शरीर बलियो रहन्छ ।

वयस्क अवस्थामा दूध

वयस्क अवस्थामा दूध आवश्यक त छ, तर अनिवार्य भने होइन । यो उमेरमा यदि सन्तुलित आहार लिइरहेको छ, जसमा हरियो सागसब्जी जस्तै ब्रोकली, पालुङ्गो दाल, दही, तिल, सोयाबिन, बादाम र तोफु लगाउत छन् भने दूध नपिउँदा पनि पोषणको कमी हुँदैन । धेरै वयस्कहरूले दूधलाई आवश्यक नमान्दा पनि अन्य स्रोतहरूबाट क्याल्सियम र प्रोटिन प्राप्त गर्न सक्छन्, तर अत्यधिक दूधले पनि स्वास्थ्य समस्या निम्त्याउन सक्छ ।

वयस्कहरूका लागि दैनिक २–३ कप दूध पर्याप्त हुन सक्छ, तर यदि पूर्ण शाकाहारी आहार हो भने सोया मिल्क जस्ता विकल्पहरू राम्रा हुन्छन्, जसमा प्रोटिन र क्याल्सियम उत्तिकै हुन्छ ।

वृद्धवृद्धाका लागि दूध

वृद्धवृद्धाहरूले दिनमा एक गिलास दूध पिउन सक्छन् । यसले क्याल्सियम र भिटामिन डीको कमी पूरा गर्छ र निद्रा पनि राम्रो हुन्छ । वृद्धावस्थामा मांसपेशीको स्वास्थ्य र हड्डीको बलियोपनका लागि दुग्ध उत्पादनहरू फाइदाजनक हुन्छन्, जसले ओस्टियोपोरोसिस र मांसपेशी कमजोरीबाट बचाउँछ । तर, अमेरिकी पोषण दिशानिर्देशहरूका अनुसार, वृद्धहरूले पनि दूधलाई अनिवार्य नमान्दा अन्य स्रोतहरूबाट पोषण लिन सक्छन्, विशेष गरी यदि दूधको सेवनले समस्या निम्त्याउछ भने । वृद्धहरूमा दूधको सेवनले मांसपेशीको संरक्षणमा सहयोग गर्छ, तर कम चिल्लो भएको दूध छनोट गर्नु राम्रो हुन्छ ।

दूधको सेवन कहिले गर्नुहुँदैन ?

दूध सबैका लागि लाभकारी हुँदैन । ल्याक्टोज असहिष्णुता भएका व्यक्तिहरूलाई दूध पिउँदा पेट दुख्ने, ग्यास, फुलेको महसुस, दिसा लाग्ने वा वान्ता जस्ता समस्या हुन सक्छ । यो अवस्थामा ल्याक्टोज–रहित दूध, ल्याक्टेज एन्जाइम सप्लिमेन्ट वा बादाम, सोया र ओट्सको दूध जस्ता विकल्पहरू अपनाउन सकिन्छ । विश्वव्यापी रूपमा ६५ प्रतिशत वयस्कहरूमा ल्याक्टोज असहिष्णुता हुन्छ, विशेष गरी एसियाली र अफ्रिकी मूलका मानिसहरूमा ।

त्यस्तै, मिर्गौलाको समस्या भएका व्यक्तिहरूले चिकित्सकको सल्लाहबिना धेरै दूध पिउनु हुँदैन किनभने यसमा भएको प्रोटिन, फस्फोरस र पोटासियमले मिर्गौलामा दबाब पार्न सक्छ । दीर्घकालीन मिर्गौला रोग भएकाहरूका लागि दूधको सेवन सीमित गर्नुपर्छ, र अलमन्ड मिल्क वा राइस मिल्क जस्ता कम फस्फोरस भएका विकल्पहरू राम्रा हुन्छन् ।

ध्यान दिनुपर्ने कुरा

दूध पिउनु हरेक उमेरमा फाइदाजनक छ, तर यसलाई अनिवार्य भन्न सकिँदैन । बच्चाहरू र वृद्धवृद्धाहरूका लागि यो धेरै आवश्यक छ, जब कि युवा र वयस्कहरूका लागि सन्तुलित आहार पर्याप्त हुन सक्छ । यदि दूध शरीरलाई हानी गर्दैन भने दैनिक एक गिलास पिउनु राम्रो हुन्छ, तर यदि समस्या हुन्छ भने विकल्पहरूको सहारा लिन सकिन्छ ।

स्वास्थ्य विशेषज्ञहरूका अनुसार, दूधलाई अन्य पोषक स्रोतहरू जस्तै हरियो तरकारी, बीउहरू र दालहरूबाट प्रतिस्थापन गर्न सकिन्छ । नेपालमा दूधको परम्परागत महत्व छ, तर आधुनिक विज्ञानले यसलाई वैकल्पिक बनाएको छ । सधैं चिकित्सक वा पोषणविद्सँग सल्लाह लिनु उत्तम हुन्छ ।